Murat AKSOY

Kök
İsim kökü:
Fiil kökü:
Ortak kök:
Ek:

Yapım Eki:
1.İsimden isim Yapan Ekler:
2.İsimden Fiil yapan Ekler:
3.Fiilden fiil Yapan Ekler:
4.Fiilden isim yapan Ekler:

Çekim Ekleri:
Adlara Gelen Çekim Ekleri :
Çoğul Ekleri
Tamlama Ekleri
Ad Durum Ekleri
İyelik Ekleri :
Kişi Ekleri
Ek eylemler

Eylemlere Gelen Çekim Ekleri :
Bildirme Kipleri
Dilek Kipleri
Kişi Ekleri
Olumsuzluk Ekleri
Ek eylemler

EKLER ( yapım eki ve çekim ekleri)
Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Ekler kelimenin sonuna getirilir. Dilimizde sözcükler kökler ve eklerden oluşur.
Kök : Bir sözcüğün üzerinde bulunan bütün ekler atıldığında anlamlı olarak kalabilen en küçük parçadır. Dilimizde sözcük kökleri genel olarak tek hecelidir; ancak iki ya da üç heceli olan sözcük köklerine de rastlanır.
Örnek : Bal, kaş, göz, el
Örnek : Otur, yürü, çiçek, emek, sarı, kelebek
NOT: ? ağaçlık ? sözcüğünün kökünü bulurken en anlamlı olarak gördüğümüz ? ağ ? sözünü kök olarak düşünebiliriz. Ancak ? ağ sözüyle balık tutmakta kullanılan ? ağ ? sözünün herhangi bir anlam ilişkisi yoktur. Öyleyse bu sözcüğün kökü ? ağ ? olamaz. Ondan sonra "ağa ? sözcüğünü görüyoruz. Yine ? ağaçlık ? sözüyle ? ağa ? sözcü arasında bir anlam ilgisi yoktur. Öyleyse bunu da kök olarak alamayız. Alabileceğimiz kök elbette ? ağaç ? köküdür. Buradan sonucu çıkarabiliriz; sözcüğün köküyle, ek aldıktan sonraki ş arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır. Sözcüğün yapım eki aldıktan sonraki durumuna gövde denir. Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir. İlk yapım eki köke diğerleri gövdeye eklenir.

Sözcük Kökleri Üç Grupta İncelenir :
Ad (isim) Kökleri : Örnek : el, oda, ot, balık, pat, fıs, cız
Eylem (fiil) Kökleri : Örnek : koş-, git-, bak-, sus-, aç-
Ortak (ikili) Kökler : Örnek : barış, güven, eski, boya, sıva, damla
Örnek : Bir damla su bile kalmadı. Ad
Çeşme sabaha kadar damladı. eylem
UYARI : Ortak kökler arasında bir anlam yakınlığı olduğuna dikkat edilmelidir. Hem ad hem de eylem kökü olup da anlamca ilgisiz olan sözcük köklerine sesteş (eşsesli) kökler denir.
Örnek : Bu kız beni kızdırıyor. Ad (genç kadın) Eylem (sinirlenmek)
Satırlarıma son verdim. Satırla kolunu kesti. Ad (düz yazıda dize) Ad (kesici bir alet)
Ek : Sözcük kök ve gövdelerine getirildiğinde onların anlamlarını değiştiren, kimi zaman anlamlarıyla birlikte türlerini değiştiren ya da sözcüklerin cümle içindeki görevini belirleyen hece ve seslerdir.
Bir ekin sözcük üzerinde üç farklı işlevi vardır. Bunlar :
Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmek,
Eklendiği sözcüğün anlamıyla birlikte türünü değiştirmek, (Addan-eylem, eylemden-ad gibi)
Eklendiği sözcüğün cümle içindeki görevini belirlemek. (Nesne, Yüklem, Tümleç gibi).
İşlevlerine göre ekler ikiye ayrılırlar: A. Yapım Ekleri B.Çekim Ekleri:
Yapım Ekleri
İsim ve fiillerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka sözcükler türeten eklerdir.
a. İsimden İsim Yapan Ekler: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir. Bu eklerden bazıları şunlardır:

-k, -ak, -ek
? -lik,-lık,-luk,- -lik,-lık,-luk,-lük-
? -li,-lı,-lu,-lü
? -daş,-taş
? -ce,-ca,
? -cil,-cıl
? -cı,-ci,-cu,-cü-çı,-çi,-çu,-çü
? -men,-man
? -ız,-iz,-uz,üz
? -cak,-cek
? -cık,cik,-cuk,-cük
? -ay,-ey
? -dız,-diz,-duz,-düz
? -an,-en
? -gen-,gan
? sız,-siz,-suz,-süz
? Orta-k,sol-ak
? Genç-lik,bir-lik
? Ses-li,ev-li
? Arka-daş,ses-teş
? Türk-çe,aile-ce
? Ev-cil,ben-cil
? Yol-cu,iş-çi
? Türk-men,göç-men
? Yalın-ız,üç-üz
? Oyun-cak,örüm-cek
? Söz-cük,sığır-cık
? Ad-ay,düz-ey
? Gün-düz,çuval-dız
? Kök-en,düz-en
? Üç-gen,dört-gen
? Ev-siz,dil-siz










? -lık - lik ? eki
? Buraya bir odunluk yapmıştık. ? cümlesinde ek, ? odunların koyulacağı yer ? anlamında bir sözcük türetmiş.
? Pencereye güneşlik almamız gerekiyor. ? cümlesinde güneşten korunmak için kullanılan alet ismi yapmış.
? Sendeki bu gençlik bir gün gidecek. ? cümlesinde soyut bir isim yapmış.
? Kiralık ev arıyoruz. ? cümlesinde ? kiraya verilecek ? anlamında sözcük yapmış.
? Benlik özenle korunmalıdır. ? cümlesinde zamire gelerek ondan soyut bir isim türetmiştir.
NOT: Yukarıdaki örnekte olduğu gibi bir ek eklendiği sözcüğe değişik anlamlar katabilir. Bunların dışında, az da olsa, kullanılan isimden isim yapma ekleri de vardır. Önemli olan kök halindeki sözcüğü bulup eklerini inceleyebilmektir.
BİLGİ:Küçültme eki olarak kullanılan ? -cık, -cağız, -cak ? eklerini kimi kaynaklar çekim eki olarak değerlendirir. Ancak sorulardan anladığımız kadarıyla bu ek yapım ekidir.
? Kış gününde bu incecik gömlekle gezilir mi? ?
? Bu hayvancağız bu kadar yükü nasıl taşısın? ?
cümlelerinde gördüğümüz bu ekin, acıma, pekiştirme, sevgi gibi birçok anlamlar taşıdığı görülür.

b. İsimden Fiil Yapan Ekler : İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.
? Bahçedeki çiçekleri suladı. ?cümlesindeki altı çizili sözü incelediğimizde ? su ? ismine getirilen la- ? eki, ismi ? sulamak ? şeklinde bir fiile dönüştürmüştür. İsimden fiil yapan önemli ekleri cümlelerde gösterelim.


-de,-da,-te,-ta Gürül-de,ışıl-da
-e,-a Yaş-a,tür-e
-el,-al Düz-el,az-al
-r,-ar Kara-r,yaş-ar
-imsa,-ımsa Ben-imse,az-ımsa
-le-,-la -baş-la,el-le
-leş-,-laş Bir-leş,katı-laş
-se,-sa Su-sa,anım-sa
-kır,-kir,-kur,-kür Fış-kır,tü-kür
-r,-ür Deli-r,üf-ür


? Yol, buradan sonra gittikçe daralıyor. ?
? Yaşlı adam yerinden doğruldu. ?
? Parmağu uzun süre kanadı. ?
? Yaptığı fedakarlığı duyunca gözleri yaşardı. ?
? Derste kulağıma bir şeyler fısıldadı, gitti. ?
? Neden bu kadar geciktin? ?
? Sıkıntılara dayanamayıp delirdi zavallı. ?
? Bu sözlerimi neden bu kadar garipsediniz? ?
? Konuşmacının düşüncelerini pek benimsemedim. ?


Ekler bazı sözcüklerde ses düşmesine sebep olabilir.
? Haberi duyunca rengi sarardı. ? cümlesinde altı çizili sözcük ? sarı ? ismine ? -ar ? eki getirilerek yapılmıştır. Bu sırada ? sarı ? sözcüğünün sonundaki ? ı ? sesi düşmüştür.
c. Fiilden İsim Yapan Ekler : Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir. Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilir. ? Burada eskiden bir durak vardı. ? cümlesinde altı çizili sözcük, ? dur- ? fiiline ? -ak ? eki getirilerek yapılmıştır. En çok kullanılan fiilden isim yapma eklerini cümle içinde gösterelim.
-ım,-im,-um,üm Seç-im,yor-um
-e,-a Yar-a,kes-e

-ak,-k Dur-ak,tara-k
-ı,-i,-u,-ü Say-ı,bat-ı
-ge Süpür-ge,bil-ge
-gı,-gi,-gu,-gü Duy-gu,bil-gi
-ıntı,-inti,-untu,-üntü Alın-tı,görün-tü
-ın,-in Ek-in,bas-ın
-tı,-ti Toplan-tı,belir-ti
-me,-ma Kıy-ma,dondur-ma
-mek,-mak Ye-mek,çalış-mak
-it Kes-it,um-ut
-acak,-ecek Ye-y-ecek,yak-acak
-anak,-enek Ol-anak,seç-enek
-sı,-si,-su,-sü Yat-sı,tüt-sü
-r,-ar,-er Yaz-ar,dön-er
-mer,-mur Yağ-mur,kat-mer

? Gereksiz bir yığın eşya var bu evde. ?
? Herkese sevgi duymam gerekmiyor. ?
? Büyük bir dalga, kuma yazdıklarımı sildi, götürdü. ?
? O, babasına çok düşkün bir çocuk. ?
? Bu kadar alıngan olmana gerek yoktu. ?
? Her dalgıç bu kadar derine dalamaz. ?
? Yeni aldığım süzgeç ortalıkta görünmüyor. ?
? Doğa durağan değil değişkendir. ?
? Bu eserin okuyucu bulması çok zor. ?
? Artık aynı şeyleri yapmaktan usanç duydum. ?
? Bu yazı geçen gün dergide yayınlandı. ?
? Bir ay da kesinti olmasa maaşlarda. ?
? Geldiklerine dair bir belirti var mı? ?
? Dağlar bize artık geçit vermiyor. ?
? Işıl ışıl bir güne daha merhaba dedik. ?
?Bu istek bende eskiden beri var. ?






d. Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir.

-t
-ar,-er,-ır,-ir
-dır,-dir,-dur,-dür,-tır,-tir,-tur,-tür
-l,-ıl
-n,-ın
-ş
-ı,-i,-u,-ü

Uyu-t,yıka-t
Piş-ir,kop-ar
Bil-dir,in-dir
Sar-ıl,yaz-ıl
Giy-in,yaz-ıl
Ağla-ş,bekle-ş
Kaz-ı,sür-ü





Çekim ekleri: Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyip, yalnızca cümle içindeki görevini belirleyen eklerdir. Çekim ekleri, sözcükleri birbirine çeşitli görev ve anlam ilgisiyle bağlar ve cümleyi oluşturur. Örnek : Kardeş kitap kitapçı al.

Adlara Gelen Çekim Ekleri :


Ekin adı
Örnek Çekimler

Çoğul Ekleri : -ler, -lar
Tamlama Ekleri : -ın,in,-un,-ün,-ı,-i,-u,-ü
Ad Durum Ekleri . -i,-e,-de,den
İyelik Ekleri : -im,-in,-i,-imiz,-iniz,-leri
Kişi Ekleri : -im, -sin,-dir,-iz,-siniz,-dirler
Ek eylemler : -dir,-idi,-imiş,-ise

Ev-ler, çocuk-lar,biz-ler
Duvar-ın,boya-s-ı, kız-ın, saçlar-ı
Kapı-y-ı,ev-e,masa-da,çanta-dan
Kalem-im,akıl-ın,anne-si,okul-umuz
Türk-üm,Türk-sün,Türk-tür,Türk-üz
Güzel-idi,tatlı-imiş,benim-ise





Eylemlere Gelen Çekim Ekleri :
Ekin adı Örnek Çekimler

Bildirme Kipleri : -yor,-acak,-r(-z),-dı,-mış
Dilek Kipleri : -a,-e,-sa,-se,-malı,-meli,-sin
Kişi Ekleri : -im/-m,-i/-sin,-k/iz,-siniz/niz,-ler
Olumsuzluk Ekleri : -ma,-me
Ek eylemler : -dir, -idi, -imiş
Oku-yor,bak-acak,yürü-r,bitme-z,gel-di,anla-mış
Bak-a-lım,git-e-y-im,oku-sa,bil-se,yaz-malı
Bak-ı-yor-um, bil-di-n,bekle-di-k,gel-i-yor-uz
Düşün-me,bak-ma,konuş-ma
Bil-i-yor-dur,al-mış-idi-m,söyle-yor-imiş

Kurallara göz atmanız daha düzenli olmamızı sağlayacaktır.